Πρωία των καρτέλ της ΕΕ-ΝΛΣ

Η λειτουργία του Συν-Ενός

Άννα Πίγκου

1964

o Λακάν θεμελιώνει τη Σχολή του, τη Φροϋδική Σχολή του Παρισιού στις 21 Ιουνίου του 1964, απαντώντας με αυτήν την πράξη στην αποπομπή του από την Διεθνή Ψυχαναλυτική Εταιρεία που είχε ανακοινωθεί τον προηγούμενο χρόνο. Η Σχολή δημιουργείται από τον Λακάν μέσα στο πνεύμα της επανάκτησης του Φροϋδικού πεδίου και αυτοί που θα έρθουν σε αυτήν τη Σχολή – ανακοινώνει τότε μέσα στην Ιδρυτική του Πράξη – καλούνται να πραγματοποιήσουν εκεί μια εργασία, σύμφωνα με το κριτήριο «μιας υποστηριζόμενης εργασίας μέσα σε μια μικρή ομάδα»[1] η οποία ονομάζεται καρτέλ. Με αυτήν την πράξη του, ο Λακάν δίνει ζωή σε μια Σχολή όπου ο καθένας καλείται να έρθει για να εργασθεί, όχι για να κάθεται και να απολαμβάνει αριστοτεχνικά μαθήματα από τους διδάσκοντες αναλυτές.

Το καρτέλ είναι μια μικρή ομάδα που αποτελείται, όπως μπορούμε να διαβάσουμε στην Ιδρυτική Πράξη, «από τρία πρόσωπα τουλάχιστον, από πέντε το πολύ, τέσσερα είναι ο ακριβής αριθμός»[2]. Και ο Λακάν προσδιορίζει ότι προστίθεται σε αυτόν τον αριθμό των προσώπων «το Συν –Ένα πρόσωπο που επιφορτίζεται με την επιλογή, τη συζήτηση και τη συνέχεια που θα δοθεί στην εργασία του καθενός»[3]. Ξεκαθαρίζει ότι η λειτουργία του Συν-Ενός δεν συνάδει με εκείνη ενός ηγέτη, στο βαθμό που κάθε καρτέλ μετά από ένα διάστημα διαλύεται, και τα στοιχεία μιας ομάδας μπορούν να μετατεθούν προς ένα άλλο καρτέλ. Αντιλαμβάνεται έτσι όχι μια κάθετη ιεραρχία, αλλά μια κυκλική οργάνωση που βρίσκεται σε περιδίνηση για να εξασφαλίσει την εργασία της διαμόρφωσης. Η εργασία του καρτέλ θεωρείται ότι καταλήγει σε μια παραγωγή, όχι ομαδική, αλλά ατομική.

1980

Διαπιστώνοντας στο διάβα του χρόνου την αποτυχία της Σχολής του που θεωρούσε ότι «λειτουργούσε αντιστρόφως» με εκείνο που είχε εγκαθιδρύσει ο ίδιος, ο Λακάν αποφασίζει τον Ιανουάριο του 1980 να τη διαλύσει. Στις 11 Μαρτίου ανακοινώνει στο Σεμινάριό του τη δημιουργία της Σχολής του Φροϋδικού Αιτίου[4] -προσδιορίζοντας ότι διατηρεί στην καρδιά αυτής το όργανο βάσης του οποίου η διάταξη είχε ανακοινωθεί στην ιδρυτική Πράξη του 1964. Ξαναπιάνει έτσι το καρτέλ βελτιώνοντας την τυποποίησή του. Και τότε σχετικά με τον Συν-Ένα θα πει:

«Η σύζευξη των τεσσάρων επιτελείται γύρω από έναν Συν-Ένα, ο οποίος, αν και οποιοσδήποτε, πρέπει να είναι κάποιος επιφορτισμένος να επιβλέπει τα εσωτερικά επιτελέσματα του εγχειρήματος και να προκαλεί την επεξεργασία του»[5]. «Δηλαδή να  φροντίζει ώστε να πρόκειται για ένα εγχείρημα που προσανατολίζεται από μια εργασία, και όχι από μια ομάδα που βρίσκεται μαζί για να φλυαρήσει χωρίς συνέπειες, από τη στιγμή που ο Συν-Ένας εννοείται ότι προκαλεί στην καρδιά της ομάδας ομιλίας μια επεξεργασία»[6].

1975

Η επεξεργασία ωστόσο του Λακάν σχετικά με τα καρτέλ είναι συνεχής.

Δείγματα αυτής βρίσκουμε καταρχήν πέντε χρόνια πριν, στις 15 Απριλίου 1975, λίγες μέρες μετά την Ημερίδα της Φροϋδικής Σχολής του Παρισιού που ήταν αφιερωμένη στο καρτέλ, όταν ο Λακάν θα ξαναπιάσει στο Σεμινάριό του τα ερωτήματα που σχετίζονται με το καρτέλ ξεκαθαρίζοντας περαιτέρω τη λειτουργία του Συν-Ενός.

Υπενθυμίζει λοιπόν τότε ότι «η αφετηρία κάθε κοινωνικού δεσμού συγκροτείται από τη μη-ύπαρξη διάφυλης σχέσης ως τρύπας»[7]. Θα μπορούσαμε έτσι να πούμε ότι σε κάθε κοινωνικό δεσμό που εξυφαίνεται από τον αρθρωμένο λόγο και στον οποίο δίνει κομβικό χαρακτήρα, η μη διάφυλη σχέση ως τρύπα προσμετράται ως Ένα, γιατί είναι το Ένα του πραγματικού. Ο Λακάν στο ίδιο μάθημα και με φόντο τη συγκρότηση του καρτέλ θα διατυπώσει αυτή τη λογική ως εξής: «Αυτό που θέλω να πω είναι ότι ακόμα και αν δεν είστε παρά μόνο τρεις, αυτό θα δώσει τέσσερεις, εξ ου και η έκφρασή  «Συν–Ένας»[8].

Στο 19ο Σεμινάριό του, επίσης, ο Λακάν αναφέρεται στον Συν-Ένα λέγοντας ότι το νόημά του είναι διφορούμενο, δεδομένου ότι από τη μια είναι ο Ένας ολομόναχος και από την άλλη ο Ένας μετρήσιμος. Αλλά πώς περνάμε από τον Ένα ολομόναχο στην ακολουθία των αριθμών; Ο Φρέγκε[9] έχει δείξει ότι αυτό προκύπτει από τον τύπο ν+1. Εδώ το +1 που προστίθεται στο νούμερο που προηγείται μέσα στη σειρά, είναι το μηδέν, το οποίο είναι ισοδύναμο με το άδειο σύνολο, ως σύνολο που δεν περιλαμβάνει κανένα στοιχείο, και το οποίο υπολογίζεται ωστόσο σαν να είναι ένα σύνολο[10]. Μέσα σε αυτήν την προοπτική, η τρύπα της διάφυλης σχέσης είναι το κενό σύνολο που υπολογίζεται ως Ένα και συνδέει τους παρτενέρ του κοινωνικού δεσμού.

Αυτό μας δείχνει ότι κάθε κοινωνικός δεσμός αποτελεί αναπλήρωση στη διάφυλη σχέση που δεν γράφεται, και όσον αφορά το καρτέλ, του οποίου η λειτουργία συνίσταται σε μια επεξεργασία της γνώσης, αυτή περιστρέφεται γύρω από αυτήν την απαράβατη τρύπα μέσα στη γνώση. Κι όμως, εάν ο Συν-Ένας έχει τη λειτουργία να προκαλεί την επεξεργασία της γνώσης, είναι ίσως προστιθέμενος ως μηδέν που υπολογίζεται ως Ένας-επί-πλέον, κατάλληλος να γεννήσει μια σειρά από σημαίνοντα των οποίων η λειτουργία είναι να περισφίξουν την τρύπα, χωρίς ωστόσο εκείνη να καλυφθεί.

Εκείνο όμως που είναι πολύ σοβαρό είναι η σειρά. Ο Συν-Ένας είναι λοιπόν κάποιος, γιατί είναι το επιπλέον στοιχείο της σειράς. Αλλά την ίδια στιγμή, λέει ο ΖΑΜ, ο Λακάν εξάγει αυτόν τον Συν-Ένα από τη σειρά λόγω «της απόλυτης χρήσης του»[11], δηλαδή για να είναι αυτό που εξαιρείται από τη σειρά. Πρόκειται, μας λέει ο Αλεξάντερ Στιβένς[12], για δύο διατυπώσεις του Συν-Ενός : ο Συν-Ένας ως εκείνος που συνιστά ένα οποιαδήποτε στοιχείο του ίδιου του πράγματος και ο Συν-Ένας ως εκείνος που αποτελεί εξαίρεση από τη σειρά και επιτρέπει να καταδειχθεί το σύνολο.

Ένας νέος τύπος ψυχαναλυτική εταιρείας

Αυτή η εξαίρεση δεν μπορεί να μην παραπέμψει στη λειτουργία του Ονόματος-του-Πατρός. Και ο ΖΑΜ διευκρινίζει: «Το καρτέλ είναι μια από αυτές τις αόρατες λύσεις που ο Λακάν δοκίμασε και έθεσε ως αρχή στη Σχολή του, δηλαδή σε έναν νέο τύπο Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, που θα μπορούσε να ξεπεράσει το Ο-τ-Π υπό την προϋπόθεση ότι θα ήξερε να το χρησιμοποιήσει»[13]. Ο Συν-Ένας λοιπόν ξαναπιάνει αυτήν τη διάσταση του Ο-τ-Π, όχι βέβαια στην πρώτη της διάσταση στον Λακάν, αλλά στο βαθμό που είναι μια λειτουργία την οποία πρόκειται να χρησιμοποιήσει κανείς για να την ξεπεράσει, κάτι που σημαίνει να τη χρησιμοποιήσει κανείς χωρίς να πιστεύει σε αυτήν.

Με βάση αυτήν τη λογική ο Μιλέρ αποκαλεί «φτωχό αρχηγό»[14] αυτόν που αναλαμβάνει την «ανάληψη της καθοδήγησης» στα πλαίσιο του καρτέλ όπως ορίζει η Ιδρυτική Πράξη. Αυτός μάλιστα ο φτωχός αρχηγός «δεν χρειάζεται να θεωρεί ότι υποβιβάζεται όταν επιστρέφει στις γραμμές μιας εργασίας της βάσης»[15]. Ο Λακάν μάλιστα ξεκαθαρίζει ότι η υπηρεσία που θα επιτελέσει δεν θα του εξασφαλίσει την πρόσβαση σε έναν ανώτερο βαθμό. Η Σχολή δεν θα λάβει υπόψη της αυτήν την υπηρεσία για να αποδώσει μια επιπρόσθετη αναγνώριση.

Η υπηρεσία που θα επιτελέσει είναι να αναλάβει τη θέση, όπως προτείνει ο ΖΑΜ, ενός διχασμένου υποκειμένου, δηλαδή ενός Συν-Ενός που είναι Μείον-Ένας, ενός Ενός που δεν ξέρει, που είναι μόνο παράγοντας πρόκλησης. Ο Συν-Ένας είναι όχι μόνο κάποιος που ξέρει ή υποτίθεται ότι ξέρει, αλλά όπως η υστερική, θέτει το ερώτημα και προκαλεί. Είναι η υστερική με τη σωκρατική έννοια. Ο Σωκράτης ωστόσο περιέχει ένα άγαλμα. Με αυτήν την έννοια καλείται κανείς να συμπληρώσει το μαθήμιο του κοινωνικού δεσμού του καρτέλ προσθέτοντας το μικρό α. Ο ΖΑΜ ωστόσο υποδεικνύει ότι ο Συν-Ένας του καρτέλ δεν περιέχει το άγαλμα, γιατί αυτό είναι εξωτερικό του καρτέλ. Αυτό το άγαλμα είναι αυτό που υποστηρίζει τη γνώση του Λακάν. Το κείμενο του Λακάν γίνεται αντιληπτό μέσα σε αυτήν την αγαλματική διάσταση με αφετηρία την οποία συγκροτείται το αντικείμενο της εργασίας.

Έτσι, εάν ο Συν-Ένας έχει επιλεγεί από τους συμμετέχοντες στο καρτέλ για την αγαλματική του διάσταση, εναπόκειται σε εκείνον να επιφέρει μια ορισμένη μετάθεση προς το αίτιο της επιθυμίας του, την αναφορά στα θεμελιώδη κείμενα της ψυχανάλυσης και στους συγγραφείς τους.

Ο Συν-Ένας είναι ο παράγοντας πρόκλησης, ώστε ο κάθε Ένας να μπορέσει να παράγει μια ενική εργασία. Εάν το πάρουμε από την πλευρά του αρχηγού, είναι διχασμένος. Από τη μεριά της γνώσης, δεν υπάρχει. Είναι πράγματι από την πλευρά της υστερικής, που μπορεί να υποστηρίξει την εργασία προς μια νέα γνώση.

«Το καρτέλ είναι το μέσο για να εκπληρωθεί η εργασία της Σχολής. Αλλά αυτό δεν καλύπτει όλες τις χρήσεις του καρτέλ. Υπάρχει επίσης μια χρήση εκμάθησης μέσα από το καρτέλ, -όπως αναφέρει ο Αλεξάντερ Στιβένς- που δεν πρέπει να παραβλέπουμε, και η οποία ωθεί στην επιλογή του Συν-Ενός από την πλευρά κάποιου που μπορεί να βοηθήσει στην ανάγνωση. Αλλά και σε αυτήν την περίπτωση, χρειάζεται να κρατηθεί σε μια θέση παράγοντα πρόκλησης παρά γνώσης»[16]. 

Συνοψίζοντας θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Συν-Ένας στρώνεται στη δουλειά με αφετηρία το δικό του ερώτημα και δημιουργεί «τρύπες μέσα στα μυαλά»[17] με την άρνησή του να καταλάβει τη θέση αυτού που ξέρει. Η ανάληψη μιας τρύπιας γνώσης συνδέεται με τη ζωντάνια της επιθυμίας για γνώση.

«Είναι σημαντικό ωστόσο να υπογραμμίσουμε ότι για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο καρτέλ είναι υψίστης σπουδαιότητας να έχει ο ίδιος διαμέσου της προσωπικής του ανάλυσης την εμπειρία ενός λόγου που έχει σχέση με ένα πρωταρχικό έλλειμα-του-είναι. Με αφετηρία αυτήν την εμπειρία θα μπορέσει να δημιουργήσει και να διατηρήσει ένα κενό στην καρδιά του καρτέλ, κάτι που αποτελεί προϋπόθεση για την επεξεργασία με πολλούς»[18].   

Προς αυτήν την κατεύθυνση, τέλος, αξίζει να σημειώσουμε ότι η ενσώματη παρουσία του Συν-Ενός είναι καθοριστική, μιας και μόνο δεσμεύοντας το σώμα και τα αντικείμενά του είναι δυνατόν να εμφανιστούν  οι εκλάμψεις της επιθυμίας. Ένα χαρακτηριστικό αυτής της ενσώματης παρουσίας μπορεί να ανιχνευθεί για κάθε συμμετέχοντα στο καρτέλ διαμέσου μιας ανάγνωσης και την ανάληψη του λόγου προκειμένου να κατακτηθεί κάτι σχετικά με τη γνώση. Και ακριβώς σε αυτήν την ενική διάσταση χρειάζεται ο Συν-Ένας να είναι ευαίσθητος, ώστε να υποστηρίξει τα διακριτικά σημάδια της επιθυμίας του καθενός συμμετέχοντος και την παραγωγή της προσωπικής εργασίας του.